لزوم توجه دوباره به خشت‌های بازگشت‌پذیر به جای بلوک‌های سیمانی

به گزارش گشت و گذار، نشست «جایگاه خشت در معماری دیروز، امروز و فردا» با حمایت مرکز معماری اسلامی حوزه هنری و همکاری انجمن علمی دانشگاه علم و صنعت ایران برگزار شد. در این نشست، فرامرز پارسی معمار، مرمتگر و بنیان‌گذار پژوهشکده خشت در روستای اصفهک و پویا خزائلی پارسا، معمار و دانش‌آموخته معماری خاک از دانشگاه گِرِنُبل حضور داشتند.

در ابتدای این نشست، حسین ذبیح مجری اظهار کرد: حبیب‌اله بنا در فتوت‌نامه‌ بنایان می‌نویسند ما همه از خاک و آب و خشتیم. به‌جرئت می‌توان گفت که خشت با هویت و میراث ایران گره‌خورده و خانه‌ها، شهرها و خاطرات ما را در دل خود جای داده است. معماران ایرانی تلاش می‌کردند مواد اولیه مورد نیاز خود را از نزدیکترین مکان‌ها به دست آورند و چنان ساختمان‌سازی می‌کردند که نیازمند به مواد اولیه مکان‌های دیگر نباشند و خودبسند باشند. بدین گونه کار ساخت با شتاب بیشتری انجام می‌گرفت و ساختمان با طبیعت پیرامون خود «سازگارتر» می‌شده ‌است و هنگام نوسازی آن نیز همیشه مصالح اولیه آن در دسترس بوده‌ است.

ذبیح تصریح کرد: معماران ایرانی بر این باور بودند که مصالح اولیه باید «بوم‌آورد» یا محلی باشد. به گفته دیگر فراورده (محصول) از همان محل باشد که ساختمان ساخته می‌شود و تا آنجا که امکان‌پذیر است از امکانات محلی بهره‌گیری شود. برای نمونه در ساخت تخت جمشید، بهترین سنگ را از یک معدن در نزدیکی دشت مرغاب به دست می‌آوردند و با ارابه‌های چوبی به تخت جمشید می‌رساندند. این سنگ را بیشتر برای روکش دیوارهای ستبر خشتی بکار می‌بردند، فرآوردن خشت نیز کار بسیار ساده بوده‌ است.

وی همچنین گفت: معماران ایرانی تا آنجا که امکان‌پذیر بود تلاش داشتند مصالح اولیه مرغوب به کار برند و با بهترین گونه خاک، گچ، آهک و سنگ کار می‌کردند. مصالحی که با آغاز عصر تجدد در ایران و همسویی با فرهنگ جهانی به فراموشی سپرده شد. اما در خلال این فراموشی معماران و پژوهشگرانی در تلاش برای بازآفرینی این فرهنگ فراموش ‌شده بودند؛ از زنده‌یاد نادر خلیلی تا دوستانی که امروز در کنار ما هستند.

خشت صرفه اقتصادی انرژی برای ساخت و استفاده دارد

فرامرز پارسی در این نشست به بیان نکات مثبت خشت پرداخت و آن را یکی از مصالحی که می‌تواند مناسب استفاده در ساخت بناهای امروزی باشد معرفی کرد و گفت: خاک رس به عنوان یک تعریف عمومی در ساخت خشت نقش مهم و اساسی دارد. خشت ترکیبی از رس و شن است. حتی در ایران ترکیب خاکی برخی نقاط محلی شباهت بسیاری به مخلوط مورد نیاز تولید خشت دارد و از همان استفاده می‌کنند.

وی افزود: دیوارهای خشتی دارای ویژگی‌های منفی و مثبت بسیاری هستند. دیوارهای خشتی دارای تاخیر تغییر دمایی بسیاری هستند. به این ترتیب دمای داخل سازه قابل کنترل است. چرا که دارای قطر زیادی هستند و مزایای تاخیر حرارتی را برای ما دارند.

پارسی ادامه داد: در تولید خشت انرژی کمتری مصرف می‌شود. امروزه یکی از مسائل مهم بشر انرژی لازم برای تولید هر چیزی است و خشت انرژی بسیار کمی استفاده می‌کنید.

بنیان‌گذار پژوهشکده خشت در روستای اصفهک افزود: خشت بازگشت‌پذیر به طبیعت است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن به لحاظ مسائل زیست محیطی این است که خشت از جنس خاک همان منطقه است و پس از بلااستفاده شدن بار دیگر به راحتی به طبیعت بازمی‌گردد.

پارسی در بیان معایب خشت نیز گفت: خشت در برابر رطوبت ضعیف است. چرا که دارای ساختاری بلوری است. پس در برابر سیل نیز ضعیف بوده و نمی‌تواند ساختمان امنی در این مواقع باشد.

وی در همین راستا با انتقاد از بی‌توجهی به خشت در ساختمان‌سازی افزود: خشت به قدر کافی مورد پژوهش قرار نگرفته است. اگر آن‌قدر که روی بتون و سازه‌های دیگر تحقیق و آزمایش انجام شده در مورد خشت هم انجام می‌شد وضعیت امروزه آن بهتر بود و شاید اجازه استفاده از آن را در سازه‌های جدید امروزی می‌دادند.

پارسی ادامه داد: خشت آن‌چنان که تصور می‌شود بد نیست. متاسفانه مهندسان ما به جای پرداخت و شناخت دقیق بهتر آن، خشت را حذف و بدون هیچ ملاحظه‌ای کنار گذاشتند. این در حالی است که تا سال 1385 سازه‌های بسیاری در نقاط مختلف کشور با خشت ساخته شده و روی پا بودند. بسیاری از این خانه‌ها به دوره قاجار مربوط می‌شوند. حتی در دوره رضاشاهی نیز ساختمان‌های بسیاری با خشت ساخته شده‌اند. از خیابان طالقانی تا انقلاب ساختمان‌های بسیاری وجود دارد که جنس خشتی داشتند. این ساختمان‌ها از دوره رضاشاهی و پهلوی دوم هستند و حتی در اوایل انقلاب نیز خیلی از مردم ساختمان‌هایشان را با خشت می‌ساختند.

وی اصفهک خراسان جنوبی را به عنوان مکانی با ساختمان‌های خشتی نمونه‌ای مناسب تحقیقات معماری عنوان کرد و گفت: دلیل اینکه ساختمان‌های خشتی پس از سال‌های خیلی طولانی بالاخره فرو ریخته‌اند، الحاقات غیر خشتی به آن سازه‌ها بود. چرا که هنگام مرمت‌های جدید ساخت‌های خشتی و یا به هر دلیل دیگری از آجر و آهن استفاده کرده‌اند. به عنوان مثال در زلزله بم و بلایی که بر سر ارگ بم آمد.

پارسی افزود: مشکل اصلی خشت نیز همین است که در ساختمان‌های خشتی الحاقات غیر خشتی استفاده شده است. پس در مرحله اول باید الحاقات بد را از خشت حذف کنیم و به جای عدم استفاده از خشت به تزریق رس به همراه کمی آهک به ترک‌های خشت اقدام کنیم. در مرحله بعد لازم است سر دیوارها را کلاف کشی کنیم. علاوه بر آن می‌توانیم به طاق‌ها از کِش فلزی استفاده کنیم تا مقاومت آن را در برابر زلزله بیشتر کنیم.

وی در ادامه گفت: وظیفه ما معماران امروزی این است که خشت را به مهندسان ساختمان‌سازی بشناسانیم. اما برای این کار لازم است خشت را ابتدا خودمان خوب بشناسیم؛ چرا که بسیاری از پژوهشگران پیش از هر اقدامی خشت را ضعیف می‌شمارند و با چنین دیدگاهی به سمت تحقیق آن می‌روند. پیش از هر اقدامی باید خشت را به خوبی بشناسیم.

پارسی ادامه داد: خشت فردا را باید بار دیگر زنده کنیم و به جای عبور و فراموشی به احیای آن بپردازیم. چرا باید امروزه خانه‌های خشتی را خراب کنیم و به جای آن ساختمان‌هایی با بلوک سیمانی بسازیم.

وی در پایان سخنانش گفت: نیوزیلند کشوری است که برای خشت آیین‌نامه نوشته است و به مهندسان خود اجازه می‌دهد سازه‌های خشتی داشته باشند. در حالی که در ایران که مهد خشت دنیاست از سوی مسکن و شهرسازی این اجازه داده نمی‌شود.

زندگی چهل درصد جمعیت دنیا در ساختمان‌های خاکی

پویا خزائلی‌پارسا، معمار و دانش‌آموخته معماری خاک از دانشگاه گِرِنُبل، نیز در ابتدای سخنان خود در این محفل علمی با نمایش تصاویری ویدئویی به ارائه گزارش‌هایی از حضور خود در کمپ‌های افغانی و سوری در ایران و دیگر کشورها پرداخت و گفت: ما با حضور در این کمپ‌ها سعی کردیم تا بدون ورود هرگونه مواد سازنده از منطقه‌ای دیگر پناهگاه‌هایی بسازیم. به این ترتیب به خاک و شن‌های موجود در طبیعت همان کمپ‌ها بسنده کرده و سازه‌های مناسبی را تولید کردیم.

وی با نمایش ویدئوهای علمی و با بیان مطالب علمی سعی در تغییر نگاه دانشجویان این رشته کرد تا از کوچک‌ترین مشاهدات خود از ساده‌ترین عناصر سازنده طبیعت از جمله خاک رس، نمک و آهک و آب و … غافل نشوند.

خزائلی پس از آن به سوی معماری نوین رفت و به نمایش تصاویری از معماری خاک و خشت به صورت مدرن پرداخت و گفت: جریان معماری خشت و معماری خاک توان بسیاری در مدرنیته نیز دارند.

این کارشناس ادامه داد: معماری خاک یک معماری طبیعی است و توانسته جامعه، فرهنگ، ساختمان و طبیعت را با هم پیوند بزند.

وی در پایان سخنانش در این محفل گفت: چهل درصد جمعیت دنیا امروزه در ساختمان‌های خاکی زندگی می‌کنند. همچنین حدود پنجاه درصد مردم ایران در چنین ساختمان‌هایی زندگی می‌کنند که رقم قابل توجهی است.