پیرامون کتاب «آدام اسمیت در پکن: تبارهای قرن بیست‌ویکم»

 ویژگی‌های اسمیتی توسعه چینی

به گزارش نخست نیوز،  جواد لگزیان_جووانی اریگی (7 ژوئیه 1937-18 ژوئن 2009) اقتصاددان در کتاب «آدام اسمیت در پکن: تبارهای قرن بیست‌ویکم» تأکید دارد جاذبهٔ اصلی چین برای سرمایه‌گذاران خارجی، نیروی کار فراوان و ذخایر ارزان این کشور نیست، چرا که حجم انبوه این ذخایر در بقیهٔ نقاط جهان نیز وجود دارد، بلکه باید جاذبهٔ اصلی چین را در کیفیت بالای این ذخایر ــ در حوزهٔ بهداشت، آموزش و مدیریت ــ دانست که با توسعۀ سریع چین ترکیب شده است.

از نگاه اریگی سرمایه‏گذاری مستقیم خارجی نقش عمده را در تقویت صادرات چین بازی کرد اما نه شروع‏کننده و نه هدایت‌کنندهٔ توسعهٔ چین بود و رونق صادرات را باید اپیزود پایانی پیشرفت چین دانست. نیاز سرمایهٔ‏ خارجی(به‌ویژه آمریکا) به چین، بیش از نیاز چین به سرمایهٔ خارجی بود. شرکت‏های آمریکایی از اینتل گرفته تا جنرال‏موتورز، «با یک الزام ساده مواجه بودند: سرمایه‏گذاری در چین برای استفاده از مزیت کشوری با نیروی کار ارزان و اقتصادی شکوفا یا واگذاری آن به رقبا». به این ترتیب چین در گذشته فقط یک مرکز تولیدی بود، اما امروزه به مرکز توسعه و فروش محصولات تبدیل شده است.

اما دلیل موفقیت چین چیست؟ چه شرایطی با یکدیگر ترکیب شدند تا این تغییر اقتصادی مهم یا به تعبیر استیگلیتز «جالب‏ترین تحول در تاریخ معاصر» را رقم بزنند؟ بین رنسانس اقتصادی کنونی چین و توسعهٔ این کشور در سده‌های میانه، خسوف صدسالهٔ آن پس از جنگ‏های تریاک، و سنت انقلابی‌گری آن به‌ عنوان سنت پایه‏گذار جمهوری خلق چین چه پیوندی برقرار است؟ برای پاسخ به این پرسش‏ها، اریگی بر این باور است که ابتدا باید نقاب نولیبرالیسم را از چهرۀ پیشرفت ‌و توسعهٔ چین کنار ‌بزنیم.

اریگی توضیح می‌دهد که مقررات‏زدایی و خصوصی‏سازی در چین بیشتر گزینشی بوده، و با سرعت بسیار پایینی نسبت به کشورهایی که دستورالعمل نولیبرال را دنبال کردند پیش ‌رفته است. اصلاحات اصلی چین نه در خصوصی‏سازی بلکه در نوع مواجههٔ بنگاه‌های تحت مالکیت دولت با یکدیگر، شرکت‏های خارجی، بنگاه‌های خصوصی و نیمه‌خصوصیِ تازه‌ ‏تأسیس، و بنگاه‏های تحت مالکیت عموم است. این رقابت به کاهش شدید سهم بنگاه‏های تحت مالکیت دولت در اشتغال و تولید در مقایسه با دورهٔ 1949-79 انجامید، اما نقش دولت در توسعهٔ چین افول نکرد. برعکس، دولت مقادیر عظیم پول را در توسعهٔ صنایع جدید، تأسیس مناطق پردازش صادرات، مدرنیزاسیون و توسعهٔ آموزش عالی و پروژه‏های زیرساختی به جریان انداخت، تا حدی که رشد درآمد سرانهٔ چین را به سطوحی رساند که با هیچ کشوری قابل مقایسه نبود.

به عقیده اریگی این سیاست‏ها به لطف اندازهٔ قاره‏گونه و جمعیت عظیم کشور به دولت چین کمک کرد مزایای صنعتی‏ شدنِ صادرات‌محور را که محرک آن سرمایه‏گذاری خارجی است با مزایای اقتصاد ملی خودبسنده که محرک آن زبان مشترک، آداب و رسوم، مؤسسات و شبکه‌های تجاری محلیِ دارای دسترسی به شرکای خارجی است، ترکیب کند. یکی از مهم‌ترین محصولات این ترکیب، مناطق بزرگ پردازش صادرات هستند که اکنون خانهٔ امید دوسوم از کل کارگران مناطق پردازش صادرات در جهان است. وسعت زیاد چین به این کشور کمک کرده سه خوشهٔ اساسیِ تولیدی ایجاد کند که هر کدام تخصص ویژه دارند: 1)دلتای رود پِرل که در تولیدات کاربر، تولید قطعات یدکی و مونتاژ آنها تخصص دارد؛ 2) دلتای رود یانگ تسه که در صنایع سرمایه‌بر و تولید خودرو، نیمه‌رساناها، تلفن هوشمند و کامپیوتر تخصص دارد؛ 3)منطقه ژونگوان کون در پکن که به‌عنوان درهٔ سلیکون چین شناخته می‌شود. همچنین سیاست مداخله‏گری دولتی چین دانشگاه‌ها، بنگاه‌ها و بانک‌های دولتی را در توسعهٔ تکنولوژی اطلاعات سهیم کرد.

اریگی تصریح می‌کند، اصلاحات تدریجی چین و اقدامات تعادل‌آفرین دولت برای تقویت ارتباط بین بازار ملی و تقسیم‌‎کار اجتماعی جدید، بیانگر آن است که اعتقاد یوتوپیایی به طریقت نولیبرال یعنی منافع شوک‌درمانی‌ها، دولت‏های حداقلی، و بازارهای خودتنظیم یکسره با روش رفرمیست‏های چینی بیگانه است: این رفرمیست‌ها بیش از دو قرن پیش تحسین آدام اسمیت را برانگیختند. چرا که اسمیت در مطالعهٔ خود روی توسعهٔ بازارمحور معتقد بود دولت‏ها از بازارها به‌عنوان ابزار حکمرانی استفاده می‏کنند و آزاد‏سازی تجارت را به‌تدریج انجام می‏دهند تا «آرامش عمومی» به هم نریزد. آنها به جای کارگران، سرمایه‏داران را به رقیب یکدیگر تبدیل می‏کنند تا سود به حداقلِ سطح قابل تحمل برسد. آنها تقسیم کار را به جای درون، میانِ واحدها و اجتماعات تولیدی تقویت می‏کنند و برای مواجهه با اثرات منفی تقسیم کار بر جمعیت، در آموزش سرمایه‏گذاری می‏کنند. این دولت‏ها اولویت را به تشکیل بازار داخلی و توسعهٔ کشاورزی می‌دهند تا شالودهٔ اصلی نظام صنعتی ریخته شود و بعداً به تجارت و سرمایه‏گذاری خارجی روی می‌آورند.

ویژگی‌های اسمیتی اصلاحات چین ازجمله اصلاحات تدریجی، اقدامات دولت در جهت بهبود تقسیم کار اجتماعی، توسعهٔ آموزش، تبعیت منافع سرمایه‏داران از منافع ملی، و تقویت رقابت بیناسرمایه‏دارانه و بویژه نقش پیشگامانهٔ رفرمیست‏ها در شکل‏گیری بازار داخلی و بهبود شرایط زندگی در نواحی روستایی تحسین اریگی را به همراه دارد اما او خاطرنشان می‌کند: تناسب بین توسعهٔ اقتصادی ـ سیاسی چین و توسعهٔ بازارمحور اسمیت بدین معنی نیست که اصلاحات دنگ موبه‌مو از نوشته‌های اسمیت الهام گرفته است. پیش از این نیز ذکر شد که دیدگاه‌های عالیجناب چن در قرن هجدهم اگرچه شباهت زیادی به آرای اسمیت در ثروت ملل داشت، اما ملهم از سنن چینی و در عمل معطوف‏ به مشکلات حکمرانی چین در‏ امپراتوری منچو بود. خاستگاه اصلاحات دنگ شائوپینگ نیز ضرورت حل مشکلات حکمرانی چین پس از مائو بود.

در فرازی خواندنی از کتاب نیز جووانی اریگی با یادآوری آموزه مهم گاندی بر آن است که اساس موفقیت انقلاب صنعتی غربی حذف اکثریت قریب به اتفاق جمعیت جهان از دسترسی به منابع طبیعی و انسانی بود تا بقیهٔ جهان به جای بهره‏مندی از صنعتی شدن هزینهٔ آن را تقبل کند. به عبارت دیگر، موفقیت انقلاب صنعتی بریتانیا به کوچکی نسبی و مطلقِ اندازهٔ اقتصاد بریتانیا وابسته بود. اندازهٔ نسبی کوچک در برابر اقتصاد جهانی بدین معنی بود که بقیهٔ نقاط جهان منابع طبیعی را عرضه خواهند کرد و تولیدات بریتانیا را، که برای تداوم رشد اقتصادی آن کشور ضروری بود، خواهند خرید.

به همین دلیل اریگی می‌گوید که اتکای توسعهٔ چین بر مصرف انرژی و فشار بر منابع کمیاب نه‌تنها «معجزهٔ اقتصادی» این کشور را پایان می‏دهد، بلکه شکاف وسیع بین دو گروه دارا و ندار را بیشتر می‌کند. اما اگر تغییر مسیر چین به سمت احیا و تحکیم سنت‏های توسعهٔ بازارمحور و خوداتکا، انباشت بدون سلب مالکیت، تحرک منابع انسانی، و حکمرانی از طریق مشارکت انبوه، موفقیت‌آمیز باشد آنگاه این کشور شانس دارد که در موقعیت ایجاد یک جامعهٔ مشترک‏المنافع تمدنی قرار گیرد که تکیه‌گاه آن صلح و تمایزات فرهنگی است.

«آدام اسمیت در پکن: تبارهای قرن بیست‌ویکم» نوشته جووانی اریگی با ترجمه سید رحیم تیموری در۳۹۲ صفحه و با قیمت ۱۵۰۰۰۰ تومان را انتشارات اختران رهسپار بازار کتاب کرده است.