تحقیقی پیرامون دعا در قرآن و روایات و نقش آن در زنگی فردی و اجتماعی

به گزارش نخست نیوز، دکتر سیدحسین فتاحی معصوم استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد_بررسی نقش دعا در زندگی فردی و اجتماعی و آثار مترتب بر آن کاری دشوار و بزرگ بوده و نیازمند تحقیقی همه جانبه و عالمانه است. ما بخاطر اهمیت این اصل قرآنی و اسلامی بر آن شدیم تا از دریای بیکران معرفت الهی و بهره‌مندی از روش زندگی سعادتمندانه قطره ای برگرفته و به معرض دید صاحبان اندیشه و تحقیق قرار داده تا انشاءاله در آینده بررسی های دقیق تری بعمل آید و راه نجات انسان ها و بشریت غرق شده در زندگی مادی را به سوی معنویت و کمال و سلامت جسمی و روانی رهنمون گردد.

روش کار

الف) بررسی آیات قرآن مجید

1- برای انجام این تحقیق، پس از جمع آوری منابع (قرآن با ترجمه های متعدد، کتب لغت، تفسیر المیزان، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، کتب دعا و …) کلمه دعا و ریشه های لغوی آن بررسی گردید. دع، یکبار در سوره 33 آیه 48، دعا در سوره 13 آیه 52[1]، دعا 5 بار درسوره های 8/39، 33/41، 22/44، 10/54، 38/3، دعا 13/52، دعاء 13 بار درسوره های 171/2، 38/3، 14/13، 39/14، 48/19، 45/21، 63/24، 80/27، 52/30، 50/40، 49/41، 51/41، دعائک، دعاءکم، دعاءه، دعائهم، دعایی، هر کدام یکبار، دعاکم 2 بار، دعان یکبار، دعانا 2 بار، دعاه یکبار، دعوا یکبار، دعوا، 6 بار، دعوا 3 بار، دعواهم 4 بار، دعوت یکبار، دعوه 4 بار، دعوتکم یکبار – دعوتکما یکبار، دعوتموهم یکبار، دعوتهم یکبار، دعوهم 2 بار، دعی یکبار، دعیتم یکبار در قرآن بیان شده است. جمعا دعا و ریشه های آن در 60 آیه در سوره های مختلف آمده است که 47 آیه مکی و 13 آیه مدنی است. در مورد نفس دعا و درخواست از خداوند متعال آیات متعددی وجود دارد که مستقیماً کلمه دعا و ریشه های آن نیامده و نیاز به بررسی و تحقیقی فراگیر دارد(بیش از 200 آیه)

کلمه ربنا و رب در حدود 47 آیه با مضامین مختلف آمده است. در این آیات که به ادعیه قرآنی نیز معروف هستند گرچه مستقیماً کلمه دعا و درخواست از خداوند نیامده ولی مفهوم و محتوای آیات درخواست های بشر را نشان می دهد که بسیار عمیق و آموزنده است. مثلاً ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم، پروردگارا از ما بپذیر تو شنوا و دانایی (آیه 10 سوره بقره) و یا رب زدنی علماً، پروردگارا علم مرا افزون کن (سوره طه، آیه 114) یعنی خداوند متعال هم سمیع است و هم علیم، دعاها را می شنود و به همه عالم هستی و کائنات آگاه است.

2- پس از اتسخراج کلمات از کتب معجم المفهرس و فرهنگ آماری قرآن، با مراجعه به کتب لغت (قاموس قرآن) و سپس با مراجعه به تفسیر المیزان علامه طباطبائی (ره) معانی دعا و ریشه های آن مشخص گردید که به اجمال بیان می گردد.

کلمه دعا و نداء به یک معناست با این تفاوت که نداء در جایی است که خواندن مستلزم صدا و آواز هم باشد ولکن دعا اعم است. حتی جایی را هم که دعوت و خواندنی به اشاره و غیر از آن صورت گیرد، استعمال می شود.

همچنین دعا و دعوت عبارتست از اینکه صاحب دعا، نظر طرف را به خودش متوجه کند و سوال این است که بعد از متوجه کردن او فائده و بهره ای از او درخواست نماید، بنابراین سئوال در حکم غرض و نتیجه دعا است.

دعا از ریشه دعو بمعنی خواندن و حاجب خواستن و استمداد است و گاهی مطلق خواندن از آن منظور است (آیه 6، سوره نوح). و گاهی مراد همان درخواست و استمداد است (آیه 39، سوره ابراهیم).

دعوه نیز بمعنی خواندن می باشد، اجیبت دعوه الداع اذا دعان، (دعوت دعاکننده را وقتی اجابت می کنم که مرا بخواند. سوره بقره، آیه 186) و یا ادعونی استجب لکم، (مرا بخوانید تا اجابت کنم، آیه 60 سوره مومنون). از این دو آیه روشن می شود که هر که خدا را بخواند، خدا حتماً اجابت خواهد کرد و دعا مستلزم شرایطی است و ارکانی دارد که بعداً بیان می گردد.

3- در بررسی تفاسیر قرآن بویژه تفسیر المیزان در جلدهای 1، 2، 7، 10، 11، 12، 13، 15، 17 و 20 مطالب جالب و مفصلی بیان شده است. به بخشی از آن پیرامون دعا و شرایط و ارکان دعا و آداب دعاکننده اشاره می شود:

در جلد 2 تفسیر المیزان صفحه 40 در مورد دعا آمده است:

و اذا سالک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوه الدعا اذا رعان فلیستجیبو الی ولیومنوا بی لعلهم یرشدون، (سوره بقره آیه 186) و هر گاه بندگانم مرا از تو پرسند من نزیدکم چون صاحب دعا مرا خواند دعایش را اجابت کنم پس مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند شاید رهبری (ارشاد) شوند.

این آیه موضوع دعا را با خوش ترین بیان و لطیف ترین اسلوب و زیباترین وجهی بیان کرده است و نکات دقیق چندی در آن بکار رفته که اهمیت فوق العاده مطلب را می رساند:

یکی از این نکات این است که اجابت دعا به جمله اذا دعان قید شده یعنی در صورتی که مرا بخواند و این قید زائد بر اصل مطلب نیست، چون فرض کلام دعا کردن خدا است و فایده چنین قیدی این است که اجابت به هیچ قید و شرطی مشروط نیست و بدون شرط دعای صاحب دعا به اجابت خواهد رسید. نظیر آیه ادعونی استجب لکم، (سوره مومن (غافر) ، آیه 60) (مرا بخوانید تا اجابت کنم) که شرط استجابت دعا را تنها دعا کردن قرار داده است. هر یک از این نکات به نوبه خود بر شدت عنایت به امر دعا کردن دارد و از خصوصیات این آیه شریفه این است که با همه اختصارش هفت مرتبه ضمیر متکلم در آن تکرار شده و این تنها آیه ای است در قرآن که این امتیاز را دارد.

آیه شریفه فوق علاوه بر این که موضوع اجابت دعا را بیان کرده و به علل آن نیز اشاره نموده است: مثلاً علت نزدیکی خدا با ایشان اینست که بندگان او هستند و همه چیزشان قائم به او است و چون به ایشان نزدیک است دعاهایشان را متسجاب می کند و چون اجابت را قید و شرطی نیست، هر دعایی کنند آن را مستجاب خواهد کرد. تنها شرط اجابت دعا اینست که دعاکننده خدا را بخواند و حقیقتاً بخواهد و از جمله اجیب دعوه الداع، اینطور معلوم می شود که دعاکننده باید به حسب علم فطری و غریزی خودش خواستار شود و زبانش با دلش همراه و همگام باشد چه دعا و سوال (درخواست) حقیقی را دل انجام می دهد و زبان فطرت می گوید نه زبانی که هر طور آن را بچرخانی می چرخد خواست راست باشد خواه دروغ، جدی باشد یا شوخی. لذا خداوند چیزی را که در آن زبان دخالت ندارد، سوال ، نامیده است. پس سوال حقیقی با زبان فطرت همیشه با اجابت قرین است و از آن تخطی و تخلف نمی کند و دعاهایی که به اجابت نمی رسد فاقد یکی از اوامر است:

1-یا درخواست حقیقی در آنها نیست (بواسطه روشن نبودن مطلب برای دعا کننده اشتباهاً امری را خواستار می شود)

2- یا چیزی را می خواهد که اگر بر حقیقت امر مطلع می شد نمی خواست.

در نتیجه خداوند متعال دعاهایی را مستجاب می کند که خالصاً و مخلصاً از او خواسته شده باشد و کسی یا چیزی غیرخدا در نظر نباشد.

ارکان دعا و آداب دعاکننده

در آیات 14 سوره مومن (غافر) ، 56 اعراف، 9 انبیاء، 55 اعراف، 4 مریم، 26 شوری و … ارکان دعا و آداب دعاکننده بیان شده است.

1- خدا را می خوانید در حالیکه دین را برای او خالص کرده اید (14 مومن) (خلوص در دین)

2- و او را از روی بیم و امید بخوانید (سوره اعراف، آیه 56) (دعا کردن از روی بیم و امید)

3- و ما را از روی بیم و امید می خوانند و در قبال ما خشوع پیشه بودن (سوره انبیاء، آیه 9) (دعا از روی خشوع)

4- پروردگارتان را به زاری و نهانی بخوانید (سوره اعراف، آیه 55) (دعا کردن با زاری و نهانی)

5- آنگاه که پروردگارش را ندا داد، ندائی نهانی … (سوره مریم، آیه 4) (دعا با ندای نهانی)

6- اجابت کند آنان را که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند(سوره شوری، آیه 26) (ایمان و عمل صالح شرط اجابت دعا)

عمده ارکان دعا اخلاص در دعا است، یعنی دعاکننده دلش با زبانش موافق باشد و از هر سببی ببرد و تنها به خدا دل ببندد و لازمه آن بیم و امید و رغبت و ترس و دل نرمی (خشوع) و زاری و اصرار و ذکر و کار نیک و ایمان و ادب حضور و امثال آن است که در روایات متعدد نیز ذکر شده است.

ب) بررسی اجمالی روایات

روایات بسیاری پیرامون دعا وجود دارد که به چند مورد اشاره می شود.

1- پیامبر گرامی (ص) فرموده است: دعا مغز عبادت است و مومنی نیست که خدا را بخواند جز اینکه دعایش مستجاب شود.

2- امام علی(ع) فرموده است: بخشش بر طبق نیت و خواست قلبی است. یعنی استجابت دعا تابع درخواست حقیقی و واقعی است که از صمیم قلب سرچشمه می گیرد.

3- امام باقر(ع) فرموده است: بنده ای که دستش را به سوی خدا بگشاید خدا را شرم می آید که آن را تهی برگرداند و هر چه بخواهد از فضل و رحمت خود در آن می گذارد.

4- امام رضا(ع) فرموده است: یک دعای پنهانی با هفتاد دعای آشکار برابری می کند.

5- امام صادق(ع) فرموده است: خدا دعایی را که از دل غافل برآید مستجاب نمی کند.

6- پیامبر خدا(ص) به ابوذر سفارش فرمود: خدا را نگهدار تا خدا تو را نگهداری کند، یعنی هنگام رفاه و آسایش با خدا آشنایی بورز تا بوقت سختی و گرفتاری تو را بشناسد.

7- امام صادق(ع) فرموده است: راه دعا کردن 1- ابتدا خدا را ستایش و تمجید می کنی، 2- و نعمتهای او را بیاد آورده، 3- و خدای را سپاس می گذاری، 4- بعد بر محمد(ص) و آل او درود می فرستی، 5- سپس گناهان خود را ذکر کرده و …

نقش دعا در زندگی فردی: تمامی مطالبی که پیرامون دعا بیان شده و یا وجود دارد در درجه اول نقش بسیار سازنده بر فرد فرد جامعه دارد تا با اصلاح فرد، اصلاح خانواده و سپس اجتماع صورت پذیرد. در این فرصت فقط به فرازی از دعای پانزدهم اشاره می شود:

الهم اجعل لنا فی کل ساعه من ساعاته حظا من عبادک. امام سجاد(ع) می فرماید: بار خدایا، در هر ساعت از ساعت های روز از سوی بندگانت برای ما حظی قرار ده و از سپاسگزاری نصیبی و از فرشتگانت گواه راستینی برای ما قرار ده. بار الها بر محمد(ص) و خاندانش درود بفرست و ما را از پیش روی و پشت سر و جانب راست و جانب چپ و از هر طرف حفاظت فرمای. آن سان که از معصیت تو در امان مانیم و به اطاعت تو راه بیابیم و هرچه کنیم در طریق محبت تو باشد.

نقش دعا در روابط مابین انسانها

امام سجاد(ع) در نیایش 26 در مورد همسایگان و دوستانش می فرماید: “بار خدایا مرا برگمار که همسایگان و دوستان بد کردار خود را به نیکی پاداش دهم و از ستم کارشان درگذرم و از بدگمانی در حق ایشان بپرهیزم و با همگان مشفق و مهربان باشم و پاس پاکدامنی را دیده از نگریستن بربندم و با آنان از روی تواضع به نرمی سرکنم و بر دردمندانشان به رحمت نظر کنم و در غیبت ایشان مودت خویش نشان دهم و از روی خیرخواهی خواستار دوام نعمتشان باشم و هرچه برای خویشاوندان خود می خواهم برای ایشان بخواهم و هر چه برای خاصان خود منظور می دارم برای ایشان منظور دارم.”

نقش دعا در زندگی سایر جوامع بشری

امام سجاد(ع) در دعای 27 برای پیروزی مرزداران و سپاهیان اسلام موضوعات متعددی مطرح فرموده که موجب تقویت روحی رزمندگان و تخریب جبهه دشمن می گردد. به فراز کوتاهی اشاره می شود:

“ای خداوند، آبهایشان را به وبا بیالای و طعامشان را به دردها بیامیز و شهرهاشان در زمین فرو بر و پی در پی سنگ بلا بر سرزمینشان ببار و آن را به قحط سالی دچار کن و توشه و زادشان را در بی باران ترین و خشک ترین و دورترین زمین ها قرار ده، پناهگاه های زمین را به رویشان سد کن و به گرسنگی مداوم و بیماری دردناک مبتلایشان گردان.

بحث در این موارد بسیار فراوان است که فرصتی مناسب را می طلبد.

نقش دعا در بهبود آلام و دردهای بشری (دعا درمانی)

در سوره انبیاء سه نوع بیماری تقریباً لاعلاج که تا امروز هم بدون درمان باقی مانده، به برکت دعای سه نفر از پیامبران الهی مورد استجابت حقتعالی قرار گرفته است.

1- و ایوب ادنادی ربه انی مسنی الضر … فاستجبناله فکشفنا ما به من ضر و … (سوره انبیاء، آیه 83) و ایوب پیامبر هنگامی که ندا داد پروردگار خویش را که مرا رنج و سختی شدید فرا رسیده و تویی، مهربان ترین مهربانان، پس پذیرفتیم از او (دعای او را مستجاب کردیم) و رنج و سختی را از او بر طرف کردیم و دادیم به او خاندانش را و مانند آن و رحمتی از جانب ما و یادآوری برای پرستش گران (ذکری للعابدین)

2- و ذالنون اذ ذهب مغاضبا … فاستجبناله و نجیناهم من الغم (سوره انبیاء، آیات 86 و 87). یونس پیامبر با خدا نداد داد هنگامی که با حالت خشمگین از میان قوم خود رفت و … ( در دریا غرق و بداخل شکم نهنگی قرار گرفت، پس پذیرفتیم از او (دعای او را مستجاب کردیم) و او را نجات دادیم. این چنین مومنان را نیز نجات می دهیم( و کذالک ننجی المومنین)

3– و زکریا اذ نادی ربه رب لاتذرونی فردا و .. (سوره انبیاء، ایات 88 و 89) فاستجبنا اله و وهبنا له یحیی و اصلحنا له زوجه. زکریای پیامبر هنگامی که ندا داد پروردگار خویش را، ای پروردگار مرا تنها مگذار و تنها تویی بهترین ارث برندگان (تقاضای فرزند نمود با توجه به نازا بودن زوجش). پس پذیرفتیم از او (دعای اور ا مستجاب کردیم) و به او یحیی بخشیدیم و زوج او را اصلاح کردیم (نازایی او را برطرف کردیم) همانا آنها از کسانی بودند که در امر خیرات شتابان شرکت می کردند و ما را از روی بیم و امید فرا می خواندند و بودند برای ما فروتنان (وکانو لنا خاشعین)

در بررسی این آیات و آیات دیگری پیرامون شفا و هدایت قرآن برای بشر، شفاء و رحمه للمومنین، بویژه مومنین و همچنین بیان حضرت ابراهیم که فرمود : (واذامرضت و هویشین) ( و هنگامی که مریض می شوم او (خدا) مرا شفا می دهد) و بسیاری از آیات الهی بیانگر اثرات دعا در بهبودی و سلامت فکری، روانی و جسمی بشر بویژه اهل ایمان و مومنین می باشد که با شرایطی که برای دعا و نحوه دعا نمودن بیان شد می توان امیدوار بود که بکارگیری این روش بسیار سازنده در سیستم درمانی جامعه اسلامی می تواند از بسیاری از آلام و دردها بکاهد و چه بسیار هزینه هایی که صرف نخواهد شد. البته بایستی اعتراف کرد که در حال حاضر می بایستی اهل فکر و قلم و اندیشه بویژه دانشگاهیان مومن و مسلمان برای این امر مهم همت گمارند و در گردهمایی ها و تحقیقات خود به این مهم فکر و برنامه ریزی نمایند.

در همین راستا تحقیقاتی نیز در دعاهای موجود که بسیار ارزشمند هستند صورت گرفته که گذرا به آن اشاره می شود و بایستی بیشتر درباره آنها کار شود.

* دعای کمیل:یا من اسمه دواء و ذکره شفاء.

* مناجات شعبانیه: الهی هب لی کمال الانقطاع الیک و …

* دعای ندبه: مفاهیم عمیقی وجود دارد.

* دعاهای یومیه: یکشنبه یک درخواست عمده، دوشنبه دو درخواست عمده، سه شنبه سه درخواست عمده، چهارشنبه چهار درخواست عمده، پنج شنبه پنج درخواست عمده، جمعه و شنبه درخواست متعددی مطرح شده است.

* دعاهای فراوانی که در کتب معتبر دعا، اصول کافی، تحف العقول، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، مفاتیح الجنان و … وجود دارد که اهل تحقیق باید بررسی نمایند.

والسلام ورحمه الله

منابع: