تهران و واشنگتن ژئوپلتیک خاورمیانه را تغییر می‌دهند؟

ایران در جریان مذاکرات با ایالات متحده و کشورهای غربی درباره برنامه هسته‌ای اش به دلیل تغییر پویایی خاورمیانه، اهرم‌های بیشتری را به دست آورده است.آن هم در شرایطی که رایزنی هایی قابل توجهی در باب توافق کوچک اخیر میان ایالات متحده و ایران در جریان بوده است.ناظران می گویند پس از یک دور گفتگو، هر دو کشور به اجماع رسیدند. حال با تکمیل این معامله کوچک، به پنج شهروند آمریکایی اجازه خروج از ایران داده خواهد شد، البته مشروط به دستیابی تهران به مبلغ 6 میلیارد دلاری است که قرار است صرف مصارف بشردوستانه شود. علاوه بر این، ایالات متحده نیز متقابلا برای آزادی چند ایرانی بازداشت شده بسترسازی خواهد کرد.

خیز بایدن برای دور زدن کنگره

به نوشته اقتصادنیوز، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که ایران و شش قدرت بزرگ جهانی از جمله آمریکا در سال 2015 امضا کردند، به عنوان پایه و اساس توافق هسته ای کوچک عمل می کند. برجام محدودیت هایی را بر فعالیت های هسته ای ایران اعمال کرد و در ازای لغو تحریم ها اجازه بازرسی های بین المللی را داد. با این حال، سال 2018، دونالد ترامپبه شکل یکجانبه از این توافق خارج شد و تحریم ها علیه ایران را بازگرداند. این امر باعث شد که ایران به تدریج مفاد توافق را زیر پا بگذارد و غنی سازی هسته ای خود را از سر بگیرد. توافق فعلی با برجام کاملا متفاوت است و ابهام حاکم بر آن موجب شده تا اجماع و پتانسیل پایداری اش در بلندمدت دور از ذهن باشد.

به ادعای مدرن دیپلماسی مقامات کاخ سفید از عباراتی چون «توافق‌های کوچک» و «توافق های موقت» برای توصیف ماحصل رایزنی های اخیر تهران و واشنگتن استفاده می کنند، بالاخص به این دلیل که تمامی حقایق مرتبط با معامله به طور کامل منتشر نشده است. دولت بایدن در تلاش است تا راهبردی برای دور زدن مفاد اصلی قانون بازنگری توافق هسته ای ایران طراحی کند. چرا که توافق هسته‌ای با ایران می بایست برای بررسی قانونی در اختیار کنگره ای قرار بگیرد که بخشی از نمایندگانش اعم از دموکرات و جمهوری خواه با هرگونه توافقی با تهران مخالفند.

تهران به دنبال افزایش توان چانه است

گروهی از ناظران مدعی اند که هنوز توافق قطعی حاصل نشده است. به ادعایشان هدف اولیه این توافق، توقف غنی سازی هسته‌ای ایران در سطح 60 درصد بود. با این وجود، مسلم است که ایران امروز نسبت به موقعیت پیشنش از اهرم های بیشتری برخوردار است. ایران رویکرد سازنده ای در پیش گرفته و تمایل خود را برای پایان دادن به گفتگوها اعلام کرده اما گروهی مدعی اند که موضع مبهم ایران ممکن است به عوامل متعددی مرتبط باشد.

تلاش بایدن برای استفاده حداکثری از مینی توافق

ایران تمایل دارد قدرت چانه زنی اش را افزایش داده و امتیازات مطلوبی از ایالات متحده و اتحادیه اروپا دریافت کند.به ادعای برخی از تحلیلگران ایران ممکن است موافقت کند که غنی سازی اورانیوم را تا سطوح نزدیک به آستانه گریز هسته ای متوقف کرده و اجازه دسترسی بیشتر به بازرسان را بدهد، در حالی که ایالات متحده نیز به شکلی متقابل با لغو برخی از تحریم ها  وآزاد سازی دارایی های ایران موافقت خواهد کرد. این توافق کوچک همچنین یک جدول زمانی برای مذاکرات بیشتر در مورد یک توافق گسترده تر را تعریف کرده تا بدین طریق بستر برای رایزنی درباب بسیاری از مسائل هموار شود.

توافق کوچک ممکن است به سان یک حرکت استراتژیک توسط واشنگتن تلقی شود؛ اهرمی که دولت بایدن با توسل بدان در تلاش است تا پیش از کارزار ریاست جمهوری 2024 منافعش را محقق کند. با این حال هدف اولیه توافق کوچک متوقف کردن پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران و تضمین آزادی برخی از آمریکایی های بازداشت شده خواهد بود، دولت بایدن به دنبال تمدید توافق تا سال 2025 است و آن را فعلی بالقوه جهت اعتماد سازی می داند؛ گزاره ای که به شکلی بالقوه قادر است به توافق جامع مشابه برجام تبدیل شود.چشم انداز توافق هسته ای ایران و آمریکا یا کشورهای غربی در چارچوبی بزرگتر به تصمیم قدرت های اروپایی که طرف های برجام هستند، منوط است.با این وجود، مینی توافق حاصله میان تهران و واشنگتن همچنان در برابر فعل و انفعال های اسرائیل آسیب پذیر خواهد بود. افعال رادیکالی چون هدف قرار دادن یکی از سایت‌های هسته‌ای ایران یا ترور دانشمندان هسته‌ای، این پتانسیل را دارد که هرگونه پیشرفت را متوقف کرده و وضعیت را به حالت اولیه بازگرداند و همزمان تنش‌ها را در منطقه غرب آسیا تشدید کند.

بازی ریاض در دو میدان

در این میان گروهی از ناظران بر این باورند که عربستان سعودی نسبت به توافق کوچک از رویکردی محتاطانه و در عین حال واقع بینانه پیروی خواهد کرد. برای دهه‌ها، عربستان و ایران درگیر رقابت برای تسلط بر منطقه بودند. در شرایط کنونی ریاض به واسطه افزایش روابط ایران و چین نگران است و آنها را تهدیدی احتمالی برای منافع اقتصادی و ژئوپلیتیک خود می داند. با این وجود، این کشور ممکن است مزایای مرتبط با کاهش تنش ها را تصدیق کند. به ادعای ناظران ریاض به احتمال بالا می‌خواهد تا احتمال درگیری نظامی با ایران را کاهش دهد، بالاخص اگر ایالات متحده و اسرائیل بخواهند تاسیسات هسته ای ایران را هدف قرار دهند.این گروه در ادامه مدعی اند بعید است ریاض اتحادش با ایالات متحده یا دشمنی خود با نفوذ منطقه ای ایران را متوقف کند. با این حال، این احتمال وجود دارد تا تعادل را در روابط خود با چین حفظ کرده و به دنبال زمینه های بالقوه همکاری با ایران باشد.

معضل عدم اعتماد در پایتخت های ایران و آمریکا

در سال های اخیر، پویایی‌های ژئوپلیتیکی غرب آسیا تغییرات قابل توجهی را تجربه کرده که مشخصه اش تلاش‌های ایران برای تقویت روابط دیپلماتیک خود با کشورهای همسایه است. ایران همچنین علیرغم تحریم ها روابط دیپلماتیک خود را با چین و روسیه، دو قدرت جهانی، تثبیت کرده است. در چنین شرایطی ایالات متحده در صدد است تا به واسطه توافق با تهران مانع از پیشرفت برنامه هسته ای ایران شده و پس از آن بستر را برای اعمال محدودیت های ادعایی بر برنامه موشکی و فعالیت های منطقه ای ایران هموار کند.

در مقابل دیدگاه ایران نسبت به توافق کوچک ممکن است به شکلی بالقوه تحت تاثیر ارزیابی این کشور از نیات ایالات متحده باشد. تصمیم ایالات متحده برای خروج از برجام یکی از دلایل عدم اعتماد ایران به آمریکا است. با توجه به مقاومت احتمالی کنگره، اسرائیل، عربستان سعودی و سایر نهادها در منطقه، ایران ممکن است نسبت به ظرفیت ایالات متحده برای انجام تعهدات خود تردید داشته باشد. این احتمال هم وجود دارد که تهران در باب استفاده بالقوه آمریکا از توافق کوچک برای تحمیل الزامات بیشتر در مورد توسعه موشکی و مشارکت منطقه‌ای اش، دو دل باشد.

مینی معامله با چالش ها و عدم قطعیت های زیادی مواجه است. مشخص نیست که ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران، مفاد توافق را می پذیرد یا این توافق با مخالفت جناح های دیگر در ایران مواجه خواهد شد. همچنین مشخص نیست که آیا بایدن بتواند کنگره و متحدان آمریکا، به ویژه اسرائیل و عربستان سعودی را متقاعد کند که از این توافق حمایت کنند، این توافق کوچک همچنین ممکن است با موانع سیاسی و قانون در واشنگتن روبرو شود.