در کمتر از چند دقیقه، نسخه‌ای همه‌فن‌حریف به دستت می‌دهند؛ از درمان فوری دیابت گرفته تا لاغری در خواب و ترک اعتیاد سه‌روزه؛ حتی نسخه‌ای هم برای «زخم زبان مادر شوهر» دارند، فقط کافی‌ است بخواهی!

عطاری‌ها این روزها فقط جایی برای فروش گل‌گاوزبان و آویشن نیستند؛ حالا به شعبه‌های غیررسمی درمانگاه‌های همه‌کاره تبدیل شده‌اند؛ جاهایی که با چند پرسش سطحی «داروی اختصاصی» برایت می‌پیچند، بدون نسخه، بدون مجوز و البته پر از ادعا.

زیر برچسب‌های اغواگر «کاملاً گیاهی» و «۱۰۰درصد طبیعی» گاهی چیزهایی پنهان است که بیشتر به کیمیاگری می‌ماند تا درمان؛ طنز تلخ ماجرا اینجاست که در برخی از این بسته‌ها، پای موادی مثل کورتون، داروهای اعصاب یا حتی مخدرها هم دیده شده و ما همچنان آن‌ها را با اطمینان در لیوان آب‌جوش می‌ریزیم و به نیت شفا سر می‌کشیم.

عطاری؛ محلی برای فروش گیاهان دارویی، نه طبابت

دکتر رضا ایلخانی، متخصص طب سنتی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با انتقاد از مراجعه مستقیم برخی از بیماران به عطاری‌ها به جای پزشکان متخصص، اظهار می‌کند: بعضی افراد، هنگام بیماری به عطاری‌ها مراجعه می‌کنند، در حالی که عطاری‌ها محل فروش گیاهان دارویی هستند نه جایگزینی برای طبابت حرفه‌ای.

وی در گفت‌وگو با قدس بابیان اینکه عطاری‌ها در حوزه فروش گیاهان دارویی فعال هستند نه درمان بیماران، می‌گوید: متأسفانه برخی عطاری‌ها به دلیل مراجعات مردم و سؤالات درمانی، به خود اجازه می‌دهند طبابت کنند، این در حالی است که بیشتر این عزیزان نه دوره آموزشی مرتبط را گذرانده‌اند و نه صلاحیت علمی برای تشخیص و درمان بیماری دارند.

ایلخانی با تأکید بر اینکه دریافت داروهای گیاهی بدون نظارت پزشک به یکی از روندهای رایج در جامعه تبدیل شده است، ادامه می‌دهد: گرچه علاقه به طب سنتی و درمان‌های طبیعی موضوعی قابل احترام و دارای سابقه تاریخی در فرهنگ ماست، اما آنچه در بسیاری از عطاری‌ها در حال رخ دادن است، چیزی فراتر از فروش گیاهان دارویی و توصیه‌های عمومی است؛ ما با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم به نام «نسخه‌پیچی غیرعلمی» که می‌تواند خطراتی جدی برای سلامت افراد به دنبال داشته باشد.

نخست باید این نکته را به‌صراحت بیان کرد که عطاری‌ها براساس قوانین موجود، مجاز به نسخه‌پیچی یا تجویز دارو نیستند؛ وظیفه عطاری‌ها در اصل، فروش گیاهان دارویی خام یا فراورده‌های سنتی مجاز و دارای مجوز است، نه طبابت و پیچیدن نسخه برای بیماران.

با این حال، در بسیاری از عطاری‌ها شاهد هستیم برخی افراد با اتکا به تجربه‌های شخصی یا اطلاعات ناقص از منابع نامعتبر، برای بیماران نسخه می‌نویسند، ترکیبات گیاهی می‌سازند و حتی رژیم درمانی ارائه می‌دهند. وضعیت زمانی خطرناک‌تر می‌شود که فرد مراجعه‌کننده، به دلیل مشکلات اقتصادی یا ناآگاهی، از مراجعه به پزشک صرف‌نظر کرده و سلامتی خود را تمام و کمال به دست عطار می‌سپارد.

وی با اشاره به اینکه تصور عمومی درباره گیاهان دارویی گاه نادرست و ساده‌انگارانه است، بیان می‌کند: عده‌ای فکر می‌کنند چون دارو، گیاهی است، عارضه‌ای ندارد و در بدترین حالت، فقط تأثیر درمانی نخواهد داشت. این تصور کاملاً غلط است، حتی گیاهان دارویی نیز می‌توانند عوارض قابل توجهی برای بیماران ایجاد کنند.

تقریباً هیچ گیاهی وجود ندارد که بدون عوارض باشد. این عوارض ممکن است در حد ایجاد سوءمزاج یا حتی بروز بیماری‌های جدی باشد، بنابراین درمان‌های گیاهی نیز مانند داروهای شیمیایی نیازمند تجویز پزشک متخصص هستند.

این متخصص طب سنتی با تأکید بر اینکه در صورت تجویز پزشک، می‌توان داروی گیاهی را از عطاری تهیه کرد، اما در غیر این صورت، مراجعه مستقیم به عطاری و خرید خودسرانه دارو اقدامی نادرست است و می‌تواند آسیب‌زا باشد، ادامه می‌دهد: مردم نباید خودسرانه داروهای گیاهی را ترکیب کنند یا نسخه‌ای را که برای فرد دیگری تجویز شده برای خودشان مصرف کنند؛ چرا که مزاج‌ها متفاوت است و دارویی که برای یک نفر مفید بوده، ممکن است برای فرد دیگر مضر باشد.

نسخه‌پیچی با ترکیبات ناشناخته

وی یکی از نگرانی‌های اصلی درباره نسخه‌پیچی در عطاری‌ها را استفاده از ترکیبات ناشناخته یا بدون فرمول مشخص می‌داند و می‌گوید: به عنوان مثال، بسیاری از عطاری‌ها برای بیماری‌هایی مانند دیابت، کبد چرب، چاقی، مشکلات جنسی یا ریزش مو، بسته‌هایی شامل ترکیب چند گیاه می‌فروشند که نه تنها نسبت اجزای آن‌ها مشخص نیست، بلکه اثرات متقابل این گیاهان نیز بررسی نشده است.

هیچ‌گونه استانداردی برای ترکیب این گیاهان رعایت نمی‌شود و گاه دیده شده گیاهان دارای اثرات متضاد یا گیاهان سمی نیز به صورت ناخودآگاه در کنار هم مصرف شده‌اند؛ چنین بی‌نظمی‌ای ممکن است به مسمومیت، تشدید بیماری، آسیب به کبد یا کلیه و حتی بستری شدن در بیمارستان منجر شود.

دکتر ایلخانی با اشاره به داروهای گیاهی صنعتی که در قالب قرص، کپسول یا شربت توسط شرکت‌های دارویی تولید می‌شوند، می‌افزاید: این داروها نیز در صورت مصرف نادرست می‌توانند عوارضی ایجاد کنند. برای مثال، مصرف بیش از حد مجاز یا طولانی‌مدت برخی از آن‌ها می‌تواند حتی به سیستم عصبی آسیب وارد کند.

اگرچه عوارض داروهای گیاهی معمولاً کمتر از داروهای شیمیایی است، اما این به معنای بی‌ضرر بودن آن‌ها نیست. شرکت‌های دارویی معتبر نیز معمولاً عوارض احتمالی را در بروشورهای دارویی درج می‌کنند و این خود گویای جدی بودن موضوع است.

در بسیاری از موارد، نسخه‌هایی که در عطاری‌ها ارائه می‌شود، برای همه افراد یکسان است؛ به بیان دیگر، یک بسته گیاهی مشخص برای دیابت، برای تمام بیماران دیابتی تجویز می‌شود؛ بدون توجه به اینکه فرد چه نوع دیابتی دارد، چه داروهایی مصرف می‌کند، چه مزاجی دارد، آیا بیماری زمینه‌ای دیگری دارد یا خیر و بسیاری عوامل دیگر که در تشخیص درست و تجویز داروی صحیح مؤثرند.

وی این بی‌توجهی به تفاوت‌های فردی را در تضاد کامل با اصول پزشکی، چه طب سنتی و چه طب رایج می‌داند و می‌گوید: در طب سنتی ایرانی، موضوعاتی مانند تفاوت مزاج، سن، جنسیت، وضعیت عمومی بدن و شرایط اقلیمی فرد در تشخیص و درمان نقش مهمی ایفا می‌کنند، اما متأسفانه در بسیاری از عطاری‌ها هیچ‌گونه ملاحظه‌ای درباره این عوامل وجود ندارد.

در سال‌های اخیر برخی عطاری‌ها اقدام به عرضه داروهایی با بسته‌بندی‌های جذاب و تجاری کرده‌اند که بیشتر به تبلیغات مکمل‌های ورزشی یا لاغری شبیه‌اند تا دارو. این محصولات اغلب با نام‌های عجیب و غریب، وعده‌هایی مانند «کاهش ۱۰ کیلویی در ۱۰ روز»، «درمان قطعی دیابت بدون انسولین»، «جوان‌سازی کامل پوست در یک هفته» و مانند آن‌ها را می‌دهند. واقعیت آن است که بخش قابل توجهی از این محصولات نه‌تنها تأثیری ندارند، بلکه ممکن است حاوی مواد ناشناخته یا غیرمجاز هم باشند.

در برخی نمونه‌های بررسی‌شده، مشخص شده بعضی از این فراورده‌ها حاوی داروهای شیمیایی مخفی‌شده مانند ترکیبات متفورمین یا داروهای خواب‌آور بوده‌اند که به منظور اثرگذاری سریع‌تر، به صورت غیرقانونی به آن‌ها اضافه شده‌اند؛ این کار نه تنها غیراخلاقی و غیرقانونی است، بلکه می‌تواند عوارض بسیار جدی و طولانی‌مدتی برای مصرف‌کنندگان داشته باشد.

یکی دیگر از آسیب‌های رایج در عطاری‌ها، ساده‌سازی خطرناک بیماری‌های پیچیده است. برای مثال، یک بیمار با فشار خون بالا، صرفاً با چند جمله کوتاه و توصیف سطحی از وضعیتش، با یک بسته گیاهی راهی خانه می‌شود، در حالی که فشار خون بالا می‌تواند ناشی از علل متعددی باشد و اگر کنترل نشود، خطر سکته مغزی و قلبی را به دنبال دارد. اما عطاری‌ها معمولاً از نگاه تخصصی و دقیق به بیماری‌ها عاجزند و همین موجب می‌شود روند درمان به انحراف کشیده شود.

این عضو هیئت علمی تأکید می‌کند: توصیه ما این است مردم برای درمان بیماری‌های خود به پزشکان حاذق طب سنتی مراجعه و از مصرف خودسرانه گیاهان دارویی جداً خودداری کنند. حتی استفاده از گیاهان به ظاهر بی‌ضرر و ادویه‌جات سنتی نیز ممکن است در شرایط خاص بیماری، عوارضی ایجاد کند.

بارها شاهد بوده‌ایم بیماران به دلیل مصرف دارویی که برای فردی با بیماری مشابه مؤثر بوده، دچار عوارض جدی شده‌اند. دلیل این موضوع آن است که مزاج افراد، متفاوت است و یک دارو ممکن است در دو نفر واکنش‌های کاملاً متضادی ایجاد کند.

ظرفیت‌های طب سنتی در کنار طب رایج

دکتر ایلخانی با اشاره به ظرفیت‌های طب سنتی در کنار طب رایج، بیان می‌کند: یکی از خلأهای موجود در طب نوین، نداشتن توصیه‌های دقیق تغذیه‌ای متناسب با بیماری‌هاست، در حالی‌که در طب سنتی، پزشک می‌تواند براساس نوع بیماری و مزاج فرد، رژیم غذایی و داروی مناسبی را پیشنهاد دهد.

همکاران ما در حوزه طب سنتی نه تنها در کنار داروهای شیمیایی، درمان را دنبال می‌کنند، بلکه با ارائه راهکارهای تغذیه‌ای مؤثر، به بهبود وضعیت عمومی بیمار کمک می‌کنند. در برخی موارد نیز طب سنتی می‌تواند به‌تنهایی برای تشخیص و درمان بیماری کفایت کند.

وی در ادامه به عوامل مختلفی که در اقبال مردم به عطاری‌ها برای درمان بیماری‌ها نقش دارند، اشاره کرده و می‌افزاید: هزینه‌های گاه کمتر نسبت به ویزیت پزشک و همچنین در دسترس بودن و نیاز نداشتن به نوبت‌گیری از دلایلی هستند که در اقبال مردم به عطاری‌ها نقش زیادی دارند.

تبلیغات گسترده برخی عطاری‌ها و به ظاهر متخصصان در فضای مجازی و نیز ذهنیت غلط عمومی درباره بی‌خطر بودن گیاهان دارویی در کنار ناامیدی از درمان در طب رایج و یا رضایت نداشتن از برخی پزشکان، شرایط را برای هنرنمایی‌های غیرعلمی برخی از عطاری‌ها فراهم کرده است.

این دلایل هرچند قابل درک هستند، اما به هیچ‌وجه توجیهی برای سپردن سلامت به دست افراد غیرمتخصص و نسخه‌های بدون پشتوانه علمی نیستند. مقابله با نسخه‌پیچی‌های غیرمجاز در عطاری‌ها نیازمند همکاری همه‌جانبه مردم، رسانه‌ها، دستگاه‌های نظارتی و متخصصان است.

ایلخانی آموزش عمومی به مردم درباره خطرات مصرف خودسرانه داروهای گیاهی را مورد تأکید می‌داند و می‌گوید: حمایت از پزشکان معتبر طب سنتی و ترویج مراجعه به آنان، نظارت جدی‌تر بر عطاری‌ها و برخورد قانونی با متخلفان، افزایش آگاهی در فضای مجازی و مبارزه با تبلیغات فریبنده می‌تواند از جمله عوامل مؤثر بر جلوگیری از پیامدهای نسخه‌پیچی‌های عطاری‌ها باشد.